Opis
Nie powinno budzić wątpliwości stwierdzenie, że od zdrowia psychicznego dzieci zależy dobrakondycja przyszłego społeczeństwa. Skoro tak jest, nasuwa się pytanie, w jakim stopniu dorośli dbają o rozwój psychiczny dzieci. Sądząc po wzroście wskaźników rozpowszechnienia wśród nastolatków zachowań autoagresywnych (samobójczych i niesamobójczych samouszkodzeń), przemocy rówieśniczej, przestępczości oraz zaburzeń związanych z używaniem substancji psychoaktywnych (w tym tzw. dopalaczy), zaburzeń zachowania i emocji, należy sądzić, że nadal nie ma adekwatnej do potrzeb dzieci opieki, ani na poziomie rodziny, ani instytucji, szkoły i państwa. W Stanach Zjednoczonych już w połowie lat 60. ubiegłego stulecia powstała przy Kongresie specjalna Komisja ds. Zdrowia Psychicznego Dziecka. Według Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego nawet co piąte dziecko cierpi z powodu różnych zaburzeń psychicznych, a tylko 21% otrzymuje adekwatną opiekę.
W Polsce w celu zapewnienia dzieciom prawidłowego rozwoju powołano Biuro Rzecznika Praw Dziecka. Od 2000 roku Rzecznik podejmuje działania na rzecz zapewnienia dziecku pełnego i harmonijnego rozwoju, z poszanowaniem jego godności i podmiotowości.
Żeby pomagać dzieciom z zakłóceniami rozwoju psychicznego, należy prawidłowo je diagnozować. Podstawą są podręczniki i klasyfikacje zaburzeń psychicznych. Od lat 30. ubiegłego stulecia (kiedy ukazał się pierwszy amerykański podręcznik psychiatrii dziecięcej Leo Kannera) w szybkim tempie zaczęły pojawiać się kolejne publikacje. O ile w I edycji podręcznika diagnostyki i statystyki zaburzeń psychicznych American Psychiatric Association (The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders – DSM, 1952) występowały tylko 4 specyficzne kategorie dla dzieci, o tyle już w kolejnych ich liczba istotnie się zwiększała. W ostatniej, 5. edycji DSM (2013) został wyodrębniony cały rozdział poświęcony zaburzeniom neurorozwojowym, w którym po kolei omawiane są: niesprawność intelektualna, zaburzenia komunikacji (w tym jąkanie), zaburzenia ze spektrum autyzmu, zaburzenia z deficytem uwagi i nadruchliwością (ADHD), specyficzne zaburzenia w uczeniu się, zaburzenia motoryki (koordynacji, o obrazie stereotypii ruchowych, tików).
Mając na uwadze rozbieżności pomiędzy obowiązującą nadal w Polsce klasyfikacją ICD-10 a DSM-5, redaktorki tego podręcznika zaproponowały autorom poszczególnych rozdziałów uwzględnienie obydwu klasyfikacji. Dla pediatrów przydatnym uzupełnieniem diagnostyki zaburzeń psychicznych w populacji rozwojowej jest klasyfikacja diagnostyczna zaburzeń psychicznych i rozwojowych w okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa („Klasyfikacja diagnostyczna DC:0–3R”, Oficyna Wydawnicza „Fundament” 2005).
Poważnym problemem w diagnostyce zaburzeń psychicznych w populacji rozwojowej jest ich współwystępowanie oraz dynamika obrazu klinicznego, którą wyjaśnia m.in. powszechnie znany model etiologiczny stres-podatność. Ponadto, poza czasochłonną diagnozą aktualnego stanu psychicznego u małego pacjenta i ewentualnych problemów zdrowotnych w przeszłości (od poczęcia) w zakresie wszystkich funkcji i narządów, konieczna jest m.in. ocena psychologiczna dziecka i określenie jego rozwoju emocjonalnego, intelektualnego i deficytów poznawczych oraz systemu rodzinnego i funkcjonowania społecznego (w złożonym procesie diagnostycznym pomocna może być książka „Badanie psychiatryczne dzieci i młodzieży. Podręcznik kliniczny” Claudia Cepedy wydany w Polsce w 2012 roku). Nasz podręcznik nie wyczerpuje listy wszystkich zaburzeń psychicznych dzieci i młodzieży, autorzy opisują te najczęściej występujące lub stwarzające problemy w procesie diagnozy.
Odrębnym zagadnieniem w psychiatrii dzieci i młodzieży po postawieniu diagnozy jest zaplanowanie postępowania terapeutycznego. W wielu przypadkach nie opracowano standardów leczenia zaadaptowanych do warunków polskich, w tym uwzględniających dopuszczone do stosowania w wieku rozwojowym leki psychotropowe. Poważnym i palącym problemem w leczeniu psychiatrycznym dzieci i młodzieży w Polsce jest także trudny dostęp do opieki ambulatoryjnej i stacjonarnej – wynika to m.in. z niedostatecznego finansowania tej podstawowej dziedziny medycyny, a w związku z tym brakuje profilowanych placówek oraz specjalistów. Istnieją jeszcze w Polsce regiony, w których nie ma żadnego specjalisty psychiatrii dzieci i młodzieży.
Warto pamiętać, że specjalizacja w zakresie psychiatrii dzieci i młodzieży została reaktywowana po długiej przerwie w 2006 roku. W jej ramach możliwe są dwie ścieżki – po specjalizacji z psychiatrii (skrócona dwuletnia) oraz po stażu podyplomowym (pięcioletnia). Pediatrzy, mimo że jako pierwsi mają kontakt z każdym dzieckiem (chociażby z powodu obowiązkowych szczepień), nie są przygotowywani w czasie swojej specjalizacji do diagnozowania i leczenia zaburzeń psychicznych wieku rozwojowego.
Mamy nadzieję, że ten podręcznik będzie ważnym uzupełnieniem wiedzy z zakresu diagnozy i leczenia zaburzeń psychicznych w populacji rozwojowej, nie tylko dla lekarzy pracujących z dziećmi i młodzieżą, ale także dla pielęgniarek, psychologów i przedstawicieli innych zawodów medycznych.
prof. Agnieszka Gmitrowicz i prof. Małgorzata Janas-Kozik
