Pamiętniki 1870-1920

Po raz pierwszy wydane bez cenzury wspomnienia Stanisława Stempowskiego to niezwykłe, pisane podczas okupacji dzieło człowieka, który już za życia był legendą w środowiskach polskiej inteligencji krytycznych wobec endecji: ziemianina z Podola, redaktora socjalistycznego czasopisma wydawanego w Warszawie przed rewolucją 1905 r., ministra w rządzie Ukraińskiej Republiki Ludowej, współtwórcy ruchu wolnomularskiego w II RP, wieloletniego partnera Marii Dąbrowskiej i ojca eseisty Jerzego.

W 1972 r. Jerzy Giedroyc relacjonował Czesławowi Miłoszowi w liście swoje wrażenia z lektury rękopisu Pamiętników: Czegoś tak pasjonującego i pięknego dawno nie czytałem. Rok później pisał: Miejmy nadzieję, że ten wyjątkowy dokument wyjątkowego człowieka nie został zniszczony i że kiedyś będzie można wydać go w całości już bez skreśleń cenzury oficjalnej i prywatnej. Dopiero teraz jednak wspomnienia Stempowskiego wreszcie trafiają do czytelników w całości, w opracowaniu krytycznym pogłębiającym wątki dotyczące dziejów antysemityzmu w Polsce, stosunku do kobiet w kręgach polskiej lewicy oraz tematyki queerowej.

Pamiętniki to jedna z najważniejszych książek epoki odzyskiwania niepodległości, także pod względem literackim. Postawiłbym je na równi z Przedwiośniem, Generałem Barczem, Nocami i dniami

prof. dr hab. Andrzej Stanisław Kowalczyk

Stempowscy. Quartiers de noblesse jagiellońskiego wzoru wolności. Od ostatniego komendanta garnizonu w Żwańcu nad Dniestrem, na granicy z osmańską Turcją, po ministra ostatniego rządu atamana Petlury Stanisława Stempowskiego. Timothy Snyder odnotował wizyty młodego Jerzego Giedroycia i długie przesiadywanie u Stanisława Stempowskiego w latach 30. w Bibliotece Rolniczej w Warszawie. Lducation sentimentale sprawy ukraińskiej. W pojałtańskiej Europie ten wzór wolności wróci nieoczekiwanie w myśli politycznej paryskiej Kultury. Pozostaje dla nas światłem w dzisiejszych mrocznych czasach. Pamiętniki Stanisława Stempowskiego w imponującej edycji Łukasza Mikołajewskiego to trzytomowa genealogia, apokryf rodzinny tego ogniwa wolności.

Piotr Kłoczowski